تجلی نهج البلاغه و دیگر مواریث علوی در بوستان سعدی با تکیه بر جنبه های اخلاقی و تربیتی

نهج البلاغه به عنوان گزیده ای از سخنان امیرالمومنین (ع) ، از همان نخستین روز پدیدارشدن، تأثیری شگرف بر فرهنگ و ادب فارسی و عربی گذاشته است. بسیاری از شاعران و بزرگان ادب پارسی مانند رودکی، کسایی مروزی، فردوسی و ... حتی پیش از تألیف نهج البلاغه (سال 400 ه. ق.) از سخنان امیرالمومنین (ع) که در محیط های فرهنگی جهان اسلام شایع بوده متأثر بوده اند. این کتاب با حفظ و ضبط و آموزش و اقتباس در میان مسلمانان راه جاودانگی را پیمود و تمام نام آوران عرصه های ادبیّات عربی و فارسی را از حکمت های بی بدیلش سیراب کرده تا آنجا که آثار شیخ بزرگوار سعدی شیرازی، شاعر نامدار و برتر پارسی زبان قرن هفتم، در این عرصه همواره مزیّن به کلام مولاست و این ویژگی در شعر او کاملاً آشکار و برجسته است. این سخن سرای بزرگ در ایّام جوانی، با مشاهده اوضاع آشفته زمان خود آهنگ سفر می کند و بیش از سی سال در بلاد گوناگون سرمایه ای پربار از آزمون های روزگار برای خود فراهم می آورد و با تحصیل در مدرسه نظامیه بغداد، به عنوان شهری که یکی از مهم ترین مراکز فرهنگ شیعی قلمداد می شد، تحت تعلیمات استادان بزرگ آن مدرسه با بهره گیری از فرهنگ و معارف علوی، اندوخته خود را با طرزی زیبا و دلپسند در آثار خود بیان می نماید. همچنین زمانی که سعدی در نظامیه بغداد تحصیل می کرده است، کتاب متنبّی یکی از موادّ درسی آن دانشگاه قلمداد می شده است. متنبّی در سال 303 (ه. ق.) در کوفه به دنیا آمده و افراد خانواده وی در آن شهر همسایگانی از علویان داشتند و او در میان فرزندان آنان رشد کرده، با فرهنگ علوی پرورش یافته بود. بنابراین سعدی نیز از متنبّی که با فرهنگ علوی پرورش یافته تأثیر زیادی گرفته است. سعدی را به واسطه نفوذ کلامش در اذهان و تأثیری که در زمینه های فکری و اخلاقی و رفتار مردمان داشته، می توان متنفّذترین مربّی و معلّم اخلاق عملی در سرزمین ایران در دوره اسلامی و بلکه در جهان به شمار آورد. اثرپذیری عمیق سعدی از فرهنگ و معارف علوی رنگ و معنای خاصّی به آثار او داده است. بوستان سعدی یکی از کامل ترین منظومه های اخلاقی و مشهور زبان فارسی است. این مثنوی سرشار از امثال و حکم و پند و اندرزهای عملی در راستی و درستی، تواضع و فروتنی، قناعت و خویشتن داری، سخاوت و عدالت و توجه به فضایل پسندیده اخلاقی است. در این اثر جاودانه موارد فراوانی را می توان یافت که به طور مستقیم و غیر مستقیم از آموزه های علوی رنگ و اثر پذیرفته است. موارد متعدّد و گوناگونی از این اثر پذیری را در این پژوهش، در بخش هایی با عنوان توحیدیات، اخلاقیّات و متفرّقات نام گذاری کرده و گردآوری نموده ایم.